KLASİK MANTIK

( ARİSTOTELES MANTIĞI )

D. KIYAS

            Klasik mantığın asıl konusu kıyaslardır. Doğru düşünme veya akıl yürütme ancak kıyaslarla mümkündür.

            Verilen iki yargıdan yani bir yargı çıkarma işlemine akıl yürütme denilmekte idi. Kıyas da bir tür çıkarım şeklidir. Üç tür çıkarım vardır. Bunlar; Tüme varım, Tümden gelim ve Analojidir.

*      Tüme varım; Tikel önermelerden tümel önermelere veya tek tek yargılardan genel yargılara gidilerek yapılan

çıkarımdır. Örneğin;

            Gözlem yaptığım 1. sabah güneş doğudan doğdu.

Gözlem yaptığım 2. sabah güneş doğudan doğdu.

Gözlem yaptığım 3. sabah güneş doğudan doğdu.

…        

Gözlem yaptığım n. sabah güneş doğudan doğdu.

                        O halde her sabah güneş doğudan doğar.

*      Tümden gelim; Tümel önermelerden tikel önermeler veya genel yargılardan özel yargılar çıkarma işlemidir. Tümden gelimde iki tür çıkarımdan söz edilebilir. Bunlar doğrudan çıkarımlar ve dolaylı çıkarımlardır. Doğrudan çıkarımlar tek önermeye dayanılarak yapılır. Örneğin; “Bütün insanlar ölümlüdür.” Tümel önermesinden “Bazı ölümlüler insandır.” Çıkarımı doğrudan çıkarımdır. Dolaylı çıkarımlarda en az üç önermeden yararlanılır. Bu tür çıkarımlara Kıyas denir.

*      Analoji; Ortak olan özelliklerden veya benzerliklerden yararlanılarak yapılan çıkarımdır. Bu tür çıkarımlarda, özelden özele geçiş vardır. Örneğin;  

Türkler ve İspanyollar Akdenizlidir.

Türkler misafirperverdir.

O halde İspanyollar da misafirperverdir.

Önermelerinin sonucuna analoji yöntemiyle ulaşılmıştır. Türklere ait bir özelliğin benzerlik kurularak İspanyollarda da olması gerektiği sonucu çıkarılmıştır. Analojilerdeki sonuçlar zorunluluk içermediği için doğruluk ya da yanlışlık olabilir.

1 – Kıyasın Tanımı ve Yapısı

            En az iki önermeden hareket edilerek karşılaştırma yoluyla yeni bir önerme elde etmeye Kıyas denir. Buna göre, önceden verilen önermelere Öncül, bu öncüllerden çıkarılan yeni önermeye de Sonuç denir.  Örneğin;     

Bazı ağaçlar yapraklarını döker.              I.   Öncül

                        Kavak bir ağaçtır.                                  II. Öncül 

                        O halde kavak yapraklarını döker.           Sonuç

Kıyasın kuralları şunlardır

*      Her kıyasta; Büyük, Orta ve Küçük olmak üzere üç terim bulunur. Örneğin;

Tüm    sürücüler      dikkatlidir.

                                  Orta terim       Büyük terim

                        Bazı    insanlar       sürücüdür.

                                 Küçük terim    Orta terim

                        Öyleyse       bazı     insanlar         dikkatlidir.

                        Çıkarım ekleri         Küçük terim   Büyük terim

*      Orta terim, sonuç önermesinde yer almaz.

*      Öncüllerden biri mutlaka tümel olmalıdır.

*      Sonuç önermesi, öncüllerin zayıf olanından yanadır.

*      Öncüllerden biri tümel, diğeri tikelse sonuç tikel olur.

*      Öncüllerden biri olumlu, diğeri olumsuz ise sonuç olumsuz olur.

*      Öncüllerden her ikisi tümel ise sonuç tümel olur.

*      İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz.

*      İki tikel öncülden sonuç çıkmaz.

*      Sonuçta yer alan terimlerin kaplamı, öncüllerde yer alan terimlerin kaplamından fazla olmaz.

*      Orta terim en az bir kere bütün kaplamı ile ele alınmalıdır.

2 – Kıyas Çeşitleri

            Kıyaslar, kendilerini oluşturan önermelerin sayılarına ve yapılarına göre üç türdür. Bunlar; Basit Kıyaslar, Bileşik Kıyaslar ve Düzensiz Kıyaslardır.

            a – Basit  Kıyaslar

            İki öncül ve bir sonuçtan oluşan kıyastır.

Örneğin;

Hiçbir hayvan akıllı değildir.

            Kedi hayvandır.

            O halde kedi akıllı değildir.

            Basit kıyaslar ikiye ayrılır; Kesin kıyas ve Seçmeli kıyas.

            I – Kesin Kıyas

Sonuç önermesi öncüllerde anlam bakımından bulunan, fakat şeklen bulunmayan kıyaslardır. Örneğin;     

Bütün insanlar ölümlüdür.

                        Ali insandır.

                        O halde Ali ölümlüdür.

            Bu kıyasta sonuç olan Ali’nin ölümlü olması, birinci öncülde anlam bakımından vardır.

            Kesin kıyas da kendi arasında ikiye ayrılır; Yüklemli kesin kıyas, Şartlı kesin kıyas.

            I a. Yüklemli kesin kıyas; Kıyas kurallarına uygun bir şekilde yapılan kıyastır. Örneğin;  

Bütün canlılar ölümlüdür.

                        Ali canlıdır.

                        O halde Ali ölümlüdür.

            I b. Şartlı kesin kıyas; Şartlı önermelerle oluşturulan kıyastır. Örneğin;            

Gündüz olursa aydınlık olur.

                        Güneş doğarsa gündüz olur.

                        Güneş doğarsa aydınlık olur.

            II – Seçmeli Kıyas

            Sonucun aynı veya karşıt hali hem anlam bakımından, hem de şeklen öncüllerde bulunan kıyastır. Örneğin;                                    Her ne zaman güneş doğarsa oda aydınlık olur.

                        Güneş doğmuştur.

                        Oda aydınlıktır.

            Bu örnek kıyasın sonuç önermesi hem anlamca hem de şeklen birinci öncülde vardır.  

b – Bileşik Kıyaslar

            İkiden fazla öncülü bulunan kıyaslardır. Kendi arasında üçe ayrılır; Zincirleme kıyas, Sorit ve Karma kıyas(Hulfi)

I – Zincirleme Kıyas

            Birden çok basit kıyasın ardarda gelmesinden oluşan kıyastır. Örneğin;    

Bütün çocuklar sevimlidir.

                        Sevimliler yaramazdır.

                        Bütün çocuklar yaramazdır.

                        Bütün çocuklar yaramazdır.

                        Yaramazlar afacandır.

                        Bütün çocuklar afacandır.

                        Bütün çocuklar afacandır.

                        Afacanlar güzel gözlüdür.

                        Bütün çocuklar güzel gözlüdür.

            Zincirleme kıyasın iki çeşidi vardır; İleri giden zincirleme kıyas ve Geri giden zincirleme kıyas.

            I a. İleri giden zincirleme kıyas; Eğer önce gelen kıyasın sonuç önermesi sonrakinin büyük öncülü olursa buna ileri giden zincirleme kıyas denir. Örneğin;   

Bütün omurgalılar kırmızı kanlıdır.

Bütün memeliler omurgalıdır.

Bütün memeliler kırmızı kanlıdır.

Bütün memeliler kırmızı kanlıdır.

Bütün et yiyenler memelidir.

Bütün et yiyenler kırmızı kanlıdır.

Bütün et yiyenler kırmızı kanlıdır.

Bütün kedigiller et yiyendir.

Bütün kedigiller kırmızı kanlıdır.

I b. Geri giden zincirleme kıyas; Eğer önce gelen kıyasın sonuç önermesi sonra gelenin küçük öncülü ise geri giden zincirleme kıyas denir. Örneğin;           

Bu ırmak gürültü yapıyor.

Gürültü yapan hareket ediyor demektir.

Bu ırmak hareket ediyor.

Bu ırmak hareket ediyor.

Hareket eden donmamıştır.

Bu ırmak donmamıştır.

Bu ırmak donmamıştır.

Donmamış olan beni taşıyamaz.

Bu ırmak beni taşıyamaz.

II – Sorit 

            Bir ileri giden zincirleme kıyasta tekrar eden önermeler çıkarılırsa kalan kısma Sorit denir. Örneğin;         

Bütün omurgalılar kırmızı kanlıdır.

Bütün memeliler omurgalıdır.

Bütün et yiyenler memelidir.

Bütün kedigiller et yiyendir.

Bütün kedigiller kırmızı kanlıdır.

III – Karma (Hulfi) kıyas

            Bir kesin kıyas ile bir seçmeli kıyasın birleşmesinden meydana gelir. İmkânsıza indirgeme yolu ile ispatta kullanılır. İspatı istenen önermenin karşıt halinin imkânsızlığı ortaya konulur. Böylece asıl önermenin doğruluğu ortaya çıkar.

            c – Düzensiz Kıyaslar

            Kıyas kurallarına uyulmadan yapılan kıyaslardır. Entimem (Matvi kıyas), Delili kıyas ve Safsata şeklinde üç çeşidi vardır.   

            I – Entimem (Matvi kıyas)

Konuşma dilinde çok kullanılan bir kıyastır. İfadede eksik ama zihinde tam olan kıyastır. Bu tür kıyaslarda öncüllerden biri gizlenmiştir. Örneğin; “Düşünüyorum, o halde varım” kıyasında iki öncül bir sonuç bulunur. Fakat burada öncüllerden biri gizlenmiştir. Bu kıyasın normal şekli şöyledir;

                        Bütün düşünenler vardır.

                        Ben düşünüyorum.

                        O halde varım.

II – Delili kıyas

Kıyasın öncülleri ile birlikte delilleri de verilir.  Örneğin; 

Bütün suç işleyenler cezalandırılır.           I. Öncül.

Anayasamızın 452. maddesi.                  Delili.

Ahmet suç işledi.                                   II. öncül.

Mahkemede şahitlerle ispatlandı.            Delili.

O halde Ahmet cezalandırılır.                  Sonuç.

III – Safsata  

Demagoji ve kelime oyunları yaparak doğru öncüllerden yanlış sonucun çıkarıldığı kıyastır. Örneğin; 

Gerçekler acıdır.

Biber de acıdır.

Öyleyse biber gerçektir.