KLASİK MANTIK

( ARİSTOTELES MANTIĞI )

Düşünce tarihinde akıl yürütmenin kurallarını ilk kez Aristoteles ortaya koymuştur. Bu yüzden Aristoteles’in sistemleştirdiği ve kurallarını koyduğu mantık sistemine Klasik mantık ya da Aristoteles mantığı adı verilir.

Klasik mantık dil ile sıkı bir ilişki içerisindedir. Bu mantık sistemi dilin içeriği ile değil, düşüncenin formuyla ilgilenir. Bu yüzden klasik mantığa Formel mantıkta denir.

A. KAVRAM VE TERİM

1 - Kavramın Tanımı

Kavram, bir objenin zihindeki tasarımıdır. Zihnimizde düşünülmüş olan herhangi bir şeye işaret eder. Ancak bu tasarım İmge’den(hayal)  farklıdır. İmge, bir nesneye aittir, özel ve somuttur. Algılanan herhangi bir şeyin zihinde tekrar canlandırılmasıdır. Bir imge olarak insan, tanıdığımız bir insanı çeşitli özellikleriyle görüyormuşuz gibi zihnimizde canlandırılmasıdır.  İnsan kavramı ise belli bir insanı ifade etmez. Tüm insanlar onun içerisine girer.

Kavramlara Soyutlama ve Genelleme yoluyla ulaşılır. Bir varlığın bir özelliğinin diğer özelliklerinden ayrı olarak düşünülmesine Soyutlama denir. İnsanlardaki  “ Düşünme ”  özeliğini tek olarak ele almak soyutlamadır. Algılanan tek tek varlıklardaki ortak özelliklerin alınmasına ise Genelleme denir. Çevremizdeki insanlardaki ortak özellikleri alarak  “İnsan”  kavramına ulaşmak genellemedir.

2 - Terimin Tanımı 

Zihnimizde olan kavramın dil ile ifadesine Terim denir. Terim, dile ait bir semboldür. Zihnimizdeki bir kavramı dilsel olarak hatırlatan bir semboldür. İnsan bir kavramdır ama insan sözcüğü terimdir.

3 - Kavram Çeşitleri

Kavramları Tek tek ele alınışlarına ve Birbirleriyle ilişkilerine göre sınıflandırmak mümkündür.

 a - Tek Tek Ele Alınışlarına Göre Kavram Çeşitleri

Kavramları tek tek ele aldığımızda; Tümel, Tikel ve Tekil kavramlar, Soyut ve Somut kavramlar, Kolektif ve Distribütif kavramlar, Olumlu ve Olumsuz kavramlar şeklinde sınıflandırabiliriz.

I. Tümel – Tikel – Tekil Kavramlar

Kavram bir sınıfın tüm bireylerini içine alıyorsa o kavrama Tümel Kavram denir. Örneğin; Çiçek, araba, ağaç, insan… v.b.  gibi.

Eğer kavram tek bir bireye karşı geliyorsa o kavrama Tikel kavram denir. Örneğin; Bazı öğrenciler, Bir kısım ağaçlar, Kimi çocuklar, Bazı şehirler… v.b.  gibi.

Eğer kavram tek tek nesneleri gösteriyorsa o kavrama Tekil kavram denir. Örneğin; Şu çiçek, Ahmet İstanbul, Bu kalem, Bu insan… v.b. gibi.

II. Soyut ve Somut Kavramlar

Eğer kavram bir nesneye ya da bir varlığa işaret ediyorsa o kavrama Somut Kavram denir. İnsan, Mavi, Kasap… v.b.  gibi.

Kavram bir oluş biçimini ifade ediyorsa o kavrama Soyut Kavram denir. İnsanlık, Mavilik, Kasaplık… v.b.gibi.

III. Kolektif ve Distribütif Kavramlar

Bireyler grubunu ifade edip, grupta gerçekleşen kavramlara Kolektif Kavram denir. Örneğin; Sendika, dernek, spor kulübü… v.b.  gibi.

Bireyler grubunu ifade edip, bireyde gerçekleşen kavramlara Distribütif Kavram denir. Örneğin; İşçi, üye, sporcu, milletvekili… v.b.  gibi.

b - Birbirleriyle Olan İlişkileri Yönünden Kavram Çeşitleri     

I. Özlük Kavram

Bir kavram başka bir kavrama yüklendiğinde, yüklenen kavramın, yüklenilen kavramın özünü oluşturmasına Özlük Kavram denir. Örneğin ; “İnsan akıllı varlıktır.” Akıllı varlık kavramı insana oranla özlüktür. Çünkü  “Akıllılık”  niteliği başka varlıklarda yoktur.

II. İlintilik Kavram

Eğer yüklenen kavram, yüklenilenin özüne değil de diğer türlerce de paylaşılan niteliklerine bağlıysa İlintilik Kavram adını alır. Örneğin ; “İnsan hareketlidir.”  önermesinde hareketli kavramı insanın özü ile ilgili olmadığı için, insana oranla ilintilidir. Çünkü  “hareketlilik” niteliği başka varlıklarda da görülür.

c - Kavramların Çeşitli Göstergeleri

I.  Nelik

Bir kavramın yalnız zihindeki varlığı, yani anlamı Nelik adını alır. Örneğin; Dev, Anka kuşu, Kafdağı, denizkızı… v.b. gibi.     

II. Gerçeklik

Bir kavramın zihin dışındaki bir nesneyi göstermesine Gerçeklik denir. Örneğin; Kedi, karınca… v.b.  gibi. 

Her kavramın neliği vardır. Ancak her kavramın gerçekliği yoktur. Örneğin; Anka kuşu, Kafdağı, denizkızı gibi kavramların neliği vardır ama gerçekliği yoktur.

III. Kimlik

Kavramın gerçekliği olan nesnelerden birini göstermesine Kimlik denir. Örneğin; Ali, Ayşe… v.b. gibi.

IV. Kaplam

Bir kavram, işaret ettiği nesneleri ve varlıkları gösteriyorsa işaret edilen nesne ve varlıklara o kavramın Kaplamı denir. Örneğin; Papatya, Gül, Karanfil… v.b. “Çiçek”  kavramının kaplamına girer.

V. İçlem

Bir kavram, işaret ettiği nesne ve varlıkların ortak özelliklerini gösteriyorsa buna o kavramın İçlemi denir. Örneğin; Düşünmek, kitap okumak, konuşmak gibi özellikler  “İnsan”  kavramına işaret ederek içlemini gösterir.

Bir kavramın içlemi ve kaplamı ters orantılıdır. Yani bir kavramın içlemi azaldıkça kaplamı artar, içlemi arttıkça kaplamı azalır. Kaplam genel olana, içlem özel olana işaret eder.

VARLIK ---> CANLI ---> DUYGULU ---> İNSAN ---> AHMET

----------->(Kaplam azalırken İçlem artar)

AHMET ---> İNSAN ---> DUYGULU ---> CANLI ---> VARLIK

-----------> (İçlem azalırken Kaplam artar)

4 -  Kavramlar Arası İlişkiler

İki kavram arsında dört türlü ilişkiden söz edilebilir. Bunlar; Eşitlik ilişkisi, Ayrıklık ilişkisi, Tam girişimlik ilişkisi ve Eksik girişimlik ilişkisidir.

a - Eşitlik İlişkisi

İki kavramdan her biri, diğerinin tüm bireylerini kapsıyorsa bu iki kavram arasında eşitlik ilişkisi vardır.

“ Her A, B’ dır dır.” , “ Her B, A’ dır dır.”  şeklinde formüle edilebilir.

Konuşan – İnsan

                        “ Her insan konuşandır.”

                        “ Her konuşan insandır.”   

b -  Ayrıklık İlişkisi

İki kavramdan her biri, diğerinin hiçbir bireyini kapsamıyorsa bu iki kavram arasında ayrıklık ilişkisi vardır.          

“Hiçbir A, B değildir”, “ Hiçbir B, A değildir.”  şeklinde formüle edilebilir.

Masa – Sandalye

                       “ Hiçbir masa sandalye değildir.”

                       “ Hiçbir sandalye masa değildir.”      

c - Tam Girişimlik İlişkisi

İki kavramdan yalnız biri, diğerinin tüm bireylerini kapsıyorsa bu iki kavram arasında tam girişimlik ilişkisi vardır.         

“ Bazı A’ lar, B’ dir.”, “ Bütün B’ ler, A’ dır dır.”  şeklinde formüle edilir. 

Kuş – Serçe

                        “ Bazı kuşlar serçedir.”

                        “ Bütün serçeler kuştur.”

d - Eksik Girişimlik İlişkisi

İki kavramdan her biri, diğerinin bazı bireylerini kapsıyorsa bu iki kavram arasında eksik girişimlik ilişkisi vardır.  

“ Bazı A’ lar, B’ dir.”, “ Bazı B’ ler, A’ dır.”  şeklinde formüle edilir.

Memeli – Balık  

“ Bazı memeliler balıktır.” 

“ Bazı balıklar memelidir.”